DİLİMİZİN ZENGİNLİĞİNE “BAŞ” ÖRNEK
Türk dilinin çok zengin bir hazinesi olduğunu, denizde damla misali tek bir örnekle (Baş-bas) göstermeğe çalıştım. Kazak Türklerinin dil hazinesinde var olan “bizim küçük”, dil tarihimizin ise “çok zengin” dediği bu çalışmam umarım dikkatinizi çeker. Dil bilim adamlarına da örnek olur kanaatindeyim.
BAS AYNALDI: Başı döndü.
BASA KÖKTEDİ: Hiçbir şeye aldırmadı. Zorluk gösterdi.
BAS ALDI: Başak verdi. (Buğday, arpa başak verdi.)
BAS ALMADI: Baş kaldırmak istemedi, kitaptan başını kaldırmak istemedi.
BAS AMAN BOLSIN: başın aman olsun, canın sağ olsun
BAS AMANDA: Sağlığın yerindeyken.
BAS AMANDI OYLADI: Kendi başının sağlığını düşündü.
BAS ARAZDIK: Anlaşmazlık.
BAS ASAV: Geçimsiz, güvensiz adam
BAS ASAVLANDI: Söylenenlere inanmayan
BAS AVIRTTI: Çok gürültü başını ağrıttı. Kalabalıktan başı ağrıdı.
BAS-AYAĞI JİYNALDI: Hepsi toplandı. (İşçilerin hepsi bir yerde toplandı.)
BAS AYAĞINA KARADI: Başından ayağına kadar süzdü, baktı.
BAS AYAĞI TUZUV: Baştan ayağa sağlam.
BAS BAYLADI: Ne kadar zorluk çekse de cimrilik etmedi.
BAS-BASINA TOZDI: Önüne gelen kıymetlilerin kadirini bilmezsen, kötüler başına üşüşmez mi?
BAS BEYGE: Birinciye verilen kıymetli ödül.
BAS BERMEDİ: Baş, boyun eğmedi.
BAS BOLDI: Birinci oldu. Önder oldu.
BAS BUZAR: Kavgacı, serseri, bozguncu adam.
BAS BİLDİRDİ: Asiliği, huysuzluğu öğretti, inandırdı.
BAS BİLMEYTİN: Huysuz binek öğretilmeyen, acemi.
BAS DESEN KULAK DEYDİ: Sözü anlamayan, sorulara yanlış cevap veren.
BAS YARILSA BÖRİK İŞİNDE: Malum olmadı. Kapaklı kazanı kapağıyla kaldırıldı. Yani içi açılmadı.
BAS YARIP, KÖZ ŞIĞARIP BARADI: Hiç kimseyi dinlemeden kendi isteğini yaptı.
BAS İYDİ: Memnuniyetini bildirdi. Denileni yaptı.
BAS İYZEDİ: Anlaştığını bildirdi. Kabul etti
BAS İYMEDİ: Boyun eğmedi, baş eğmedi.
BAS KESER: Cellat, katil
BAS KESSE DE TİL KESMEK JOK: Her sözü yüze söylemek. Başı kesilse bile sözünü söylemekten korkmamak.
BAS KETEDİ: Ölmek, hayatı son bulmak
BAS KÖZ BOLDI: Başkan oldu. İdareci oldu.
BAS KÖZ DEMEY: Önünü arkasını düşünmeden bir işe girişmek, cesurca adım atmak.
BAS KÖRSETTİ: Görünmek, belirmek.
BAS KÖTERDİ: Yerinden kalktı, uykudan kalktı.
BAS KÖTERE ALMADI: Mücadele etmeye cesaret edemedi.
BAS KÖTERER ADAMI: Elinden her iş gelen. Liderlik yapabilen.
BAS KÖTERTMEDİ: Baş kaldırana engel oldu.
BASKA BELE TİLDEN: Ne olsa da dili yüzünden başına gelen.
BASKA KELGEN BELEDEN, BASTAN KULAK SADAKA (BASININ SADAKASI): Huzurlu yaşamak. Başın sıkıntı çekmemesi anlamında.
BASKA, KÖZGE TÖPELEDİ: Gücüyle altına aldı. Vurdu.
BASKA KİRMEDİ: Aklı almadı.
BASKA KISIM TÜSTİ: Zorluk yaşadı.
BASKA TEPTİ: Düşünmeden başından kovdu. Kovsa bile başından gitmeyen servet.
BASKA TÜSSE, BASPAKŞI: Çektiği zorluk ve acıya inanmak, inandırmak.
BASKA TÜSTİ: Başa gelmek.
BASKA URDI: Azaldın, eksildin, zavallı duruma düştün anlamında.
BASKA JAVIP, TÖSKE ÖRLEDİ: İnatla başını kapatıp, göğsünü gerdi.
BASKA, TÖBEGE ŞIKTI: Dikkate almadı, danışmadı.
BAS KOYDI: Alışkanlık edinmek, yastığa baş koydu anlamında.
BAS KOSTI: Bir yerde toplandı, baş başa verdiler. Konuştular.
BAS KUDA: Dünürlerin en saygın ve tecrübeli olanı
BAS KUSTI: Ekinin baş vermesi anlamında.
BAS MAMA BİYE: Hakimiyet alanı çok geniş kısrak başı, baş kısrak
BAS PANA: Baş koruyucu, baraka yapmaya uygun ev.
BAS PANALADI: Başını, sağlığını korudu.
BAS SADAĞA: Sağlıklı olması için Allah’a şükür etmek.
BAS SALDI: Ona buna baktırmadı, kendi ilgilendi.
BAS SAVĞA SURADI: Sağlığının iyi olmasını diledi.
BAS SAVĞALADI: Başını korudu, başını alıp kaçtı.
BAS SUKTI: Bir yere vardı, bir yere girip dolaştı.
BASTAN ASADI: Çok çok fazla anlamında söylenir.
BASTAN AYAK: Baştan ayağa tamam, hepsi tamam.
BASTAN BAĞIN TAYĞIZDI: Bağlılığını sonlandırdı.
BASTAN ERİK KETTİ: Bağımsızlığı elden gitti. Bağımlı oldu.
BASTAN ÖTKİZDİ: Ömrün sıcak-soğuğunu gördü, başından çok şey geçti.
BASTAN KULAK SADAĞA: Can sağ olsa yeterli, her şeyin başı sağlık.
BAS TARTTI: Kabul etmedi, karşılık bildirdi.
BAS TERİSİ KELİSPEGEN: Biçimi, giyimi uygunsuz.
BAS TERİSİ SALBIRADI: Keyfi kaçtı, morali bozuldu.
BAS TOĞIZ: Gelenek gereği hatıra için verilen hediye.
BAS KİYDI, TİKKTİ: Canını kurban etti, ecele boyun eğdi.
BAS URDI: Dizlerine kapanıp yalvardı. Diz çöktü.
BASI AYNAVDA, MALI TALAVDA: Talancılığa alışan birin
BASI ALTIN, K…I KÜMİS: Masal ve destanlarda (jırav) kullanılan bir övgü sözü.
BASIN ALDI: Ölüm cezası verdi, öldürdü.
BASI AMAN, BAVIRLI BÜTİN: Dertsiz tasasız, her yanı sağlam.
BASI ARTIK: Boş gezen, gereksiz adam.
BASI AVĞAN JAKKA KETTİ (Tuvra kaştı, jolğa şıktı): Nerde olsa da bahtsız ömür sürdü.
BASI AVIRIP BALTIRI SIZDADI: Hastalanıp kaldı. Halsiz kaldı.
BASI AŞIK: Hiç sıkıntısı olmayan biri için kullanılır.
BASI DAL BOLDI: Çok şaşırdı, ne yapacağını bilemedi.
BASI BAYLANDI: Çaresiz kaldı, mecbur oldu.
BASI BELEGE TÜSTİ: Başına bela geldi,
BASI BELEDEN BOSADI: Belada ve azaptan kurtuldu.
BASI BOS: Özgür, dilediği gibi yaşayan.
BASI BÜTİN BERDİ: Hiç karşılık beklemeden verdi.
BASI EKEV EMES: Tehlikeye maruz kalmadan, uygunsuz iş yapmadan, kahramanlık cesareti göstermeden anlamında
BASI ESEN: Özü sağlıklı, hastalıktan uzak.
BASI JAS: Yaşlanmayan kişiler için söylenir. Genç kız ve genç erkek…
BASI JERGE TÜSTİ: Kıymeti, saygınlığı kayboldu.
BASI JETMES ORINĞA AYAĞIN SALDI: Eline, gücüne, kuvvetine bakmadan işe girişti.
BASI JUMIR PENDE: Canı sağlam kişi. Nihayet aklı başına geldi.
BASI KEMİDİ: Varlıklı (zengin) oldu.
BASI KETTİ: Hayatını kaybetti, öldü.
BASI-KÖZİNE KARAMAYDI: Sonunu hesaplamadı,
BASI KADIRLI: Toplumun saygı gösterdiği adam.
BASI KUVARDI: Soyu devam etmedi, çocuğu olmadı.
BASIMEN JAVAP BERDİ: Ne kadar ceza alsa da kendi başına hareket etti.
BASI MUYIZ- K…I KİYİZ: Halk sözlü edebiyatında kullanılan cadı kadın tasviri.
BASINA ELEK SALDI: Boşuna çaba gösterdi.
BASINA ENGİR TAYAK OYNATTI: Hükmünü, emrini, devam ettirdi.
BASINA BULT AYNALDI, BASINA BELE YAĞDI: Başı beladan kurtulmadı. Her şeye muhtaç kaldı.
BASINA JETTİ: Temeline ulaştı, cezalandırdı.
BASIN AYNALDIRDI: Başını döndürdü, aldattı, ikna etti.
BASINA KELDİ: Özel birine dönüştü, farklı biri oldu.
BASINA KÖTERDİ, KÖŞİRDİ: Öfkelenip evi başına yıktı.
BASINA KAYĞI SALDI: Zorlukla karşılaşmak,
BASINA KARA SALDI: Matem tutup üzerine siyah giymek.
BASINA KUDAY SALDI: Çaresiz duruma düştü.
BASIN ALIP KAŞTI: Yaptığı işi bırakıp gitti. Bezgin ayrıldı.
BASINA MUYIZ ŞIKPAYDI: Hiç kimseden üstünlük taslamamak. (Yaptığın iyilikler başında boynuz çıkarmaz.)
BASINAN ASIRDI: Birinin sözüne değer vermek.
BASINAN SÖZ ASIRMAYDI: Hiç kimseye üstünlük, baskı göstermemek.
BASINAN JÜGENİN SIPIRDI: Rahat, özgür bıraktı.
BASINAN ÖTKİZDİ: Öz ömründen geçip gitti, gençlik geride kaldı.
BASINAN KÜN, AYAĞINAN AY TUVDI: Bereketli oldu. Hayalleri gerçek oldu.
BASINAN KUS UŞURMADI: Kötülük göstermedi.
BASINAN KUSI KETTİ: Bahtı kaydı, şansı elden gitti.
BASINA NOKTA KİYDİ: Bağımsızlıktan ayrıldı. Evlenerek ailesine bakmakla yükümlü oldu. Yani bekarlık sona erdi anlamında.
BASINAN SIRIK KETPEDİ: Dayak yedi, ayak altında kaldı, baskı gördü.
BASINA, TÖBESİNE OYNADI ŞIKTI: Karşısındakini önemsemedi, beğenmedi.
BASIN ARAŞALADI: Kendini korudu. Kendi başını düşündü.
BASINA TAS (KÖK TAS) KOYDI: Mezarının başına anıt yaptırdı.
BASINA TAS TİYDİ: Yüzü döndü, öldüresiye dövdü.
BASINA ÜY TİKTİ: Evlendirip özel ev yaptı.
BASIN AŞTI: Önemli bir meseleyi açıkladı.
BASINA ŞIRMAV SALDI: Başına bela açtı
BASIN BAKTI: Kendi kendini korudu.
BASIN BERDİ: Halkı için canını verdi.
BASIN BURDI: Çekinmek, sakınmak, kaçmak.
BASI ŞATASTI: Hata yaptı, şuurunu kaybetti.
BASINDA DEVRENİ TURDI: Hükmü devam etti. Sözü geçti.
BASINDA ERKİ JOK: Özel kişinin özgürlüğü olmaz anlamında söz.
BASINDA MINI BAR: Ayıplı suçlu, kabahatli kişi anlamında.
BASIN JALMADI: Yok etti, ortadan kaldırdı.
BASIN JARIP, KÖZİN ŞIKARDI: Bir şeyi öğrenmek için çok gayret gösterdi. (yabancı dili öğrenmek ve konuşmak için o dilin başını yarıp, gözünü çıkardı.)
BASIN JİYDI: Birleştirdi, yurt kurdu.
BASIN KESSE DE ŞINDIKMEN KETTİ: Ne olsa da adaletten ayrılmadı. Başını kesseler doğruyu söyledi.
BASIN KÖTEREALMADI: Yerinden kalkamadı, “Ayak-kolum yok” diye kıpırdayamadı.
BASIN K…İNE KAYIRDI: İki büklüm oldu.
BASIN KÜN ŞALDI: Kaderin önüne geçemezsin, bahtında ne varsa o çıkar karşına.
BASIN (KARA BASIN, BAS KAMIN) KAYTTADI: Başını alıp kaçtı. Başının selametini istedi.
BASIN KAYIRDI: Bazı şeyleri söyleyip, isteyip bıraktı. İşi baştan olacak gibi.
BASIN KAKTI: Gözünü çıkardı, öldürdü.
BASIN KOYARĞA JER TAPPADI: Hepten zorlandı. Olurunu bulamadı. Ne yapacağını bilemedi.
BASIN KUVDAY KESTİ: Boynunu kopardı. Öldürdü.
BASIN KURBAN KILDI: Birisi için kendini ölüme attı.
BASIN KUŞTI: Kucakladı. Göğsüne bastı.
BASIN KILTİYTTI: Başının tepesini gösterdi. Başının bir yanını çıkardı.
BASIN TAVĞA DA, TACĞA DA SOKTI: Şehre de kıra da koştu. Boş çabaya düştü.
BASIN TÖMEN SALDI: Yüzüne bakmadı. Yere bakıp kaldı.
BASIN ŞAYKADI: Hayran oldu. Hayran kaldı.
BASIN ŞALDI: Koşup bazı şeyleri haber verdi. Mal kesti.
BASIN ŞATTI: Belaya bulaştı. Ağzına geleni söyledi.
BASIN İYZEDİ: Hak verdi. Doğruladı.
BASIN ŞIRĞAY KILDI: Başını şişirdi. Beynini yedi.
BASINA KÖRİNGİR: Bütün belalar kendini bulsun. Bela senin başına gelsin. (Kargış söz)
BASIN KALĞIR: (Kargış söz) Tembel, sümsük.
BASI SAV (KARA BASI): Huzur içinde,
BASI TAVDAY, AYAĞI KILDAY: Başı biraz iyi ama ayağı soyulup gidenler için kullanılan bir söz. Sözünün başı dağ gibi olsa da ayağı çok zayıf kaldı.
BASI TÜYİSTİ: Bir yere toplandılar, görüştüler.
BASI TEN: Fazlalığı yok. Bir birine eşit.
