www.cildirgoyce.com

CEMAL ŞAFAK


BİR TÜRKÜ DEMİNDE İKİ ÖZCE CAN…

1973 yılı Aralık ayı. Kazım Karabekir....


     1973 yılı Aralık ayı. Kazım Karabekir Eğitim Enstitüsündeki Türk Dili dersi hocamız Mukim Sağır bey  elime bir küçük not tutuşturarak “Bu senin bitirme tezin. Kendi yörendeki “Terekeme Ağzı  Ses Özelliklerini” inceleyeceksin. Önümüzdeki yıla kadar tamamlamalısın. Mazeret yok. Gecikme yok. Planlı bir şekilde çalış ve zamanında teslim et.”

       Değerli  hocamızın dil konusundaki hassasiyetini bilirdik. Ne kadar planlı ve özverili hareket ettiğini de. Yarı yıl tatilinde bir akrabamızdan yalvar yakar edindiğim  teyple  çıktım yola. Ver elini Çıldır. Bir annenin kucağındaki bebeğini sarıp  koruduğu gibi ben de bu  köhne otobüste zar zor edindiğim bu köhne teybimi kucaklayarak camdan etrafı izliyorum. Yeşilin üzerindeki beyaz sütre belli bir zaman sonra hiç kalkacak gibi görünmüyor. Beyaz bir sütre, gökyüzünde öbek öbek beyaz bulutlar ve aralarında adeta  bir tablonun desenini tamamlayan, nerdeyse beyazın içinde kaybolmaya yüz tutmuş gökyüzünün mavi oyukları. Beyaz bulutlar ve üstü başı  karla yani beyazla kaplı insanlar. Onlar beyazdan mutlu, beyaz da onlardan…İnsanın ve tabiatın bu kadar uyumuna da pes doğrusu. Otobüs  yolculuğu Çıldır’da nihayet buluyor. Sonrası köye yolculuk tabi. Çift atlı kızakla köye doğru yol alırken suskun beyaza bakıyorum. Suskun beyaz da bana. Bir terkip oluşturmuşuz ki, sormayın gitsin. Ne kızağın karı yarıp çıkarken  hafifçe yaydığı kar fısıltısı, ne atların çıngıraklarındaki ahenkli ses, ne kızakçımızın arada bir şaklattığı kırbaç sesi ve ne de gönlünün yivlerinden döne döne çıkardığı ezgiyi beyazla paylaşan İsmet amcamın  Azaplı’dan mırıldandığı “Ağarmaynan a saçlarım amandı!” nağmesindeki lirik ton. Hiç birisi beni beyazla bütünleşmekten kurtaramıyordu. Ta ki, köyümün kenar evlerinin bacalarından çıkıp havada gri izler bırakarak beyaza dönüşen dumanlarını görünceye kadar. Beyaza olan esaretim işte buraya kadar devam etti. Sonrası bir mani ve türkü ikliminde seyreden bir esrik avaz, bir dürgeli(1)[*]fasıl, ezginin ve nağmenin taş duvarlarda  yankılanan gönül ürpertileri…Gönül titremeleri…Gönül haneleri…

       İki özel ama çok çok özel değerle bu gönül seyrini devam ettirmek, onlarla açılmadık kapılara konuk olmak, sesle ve sesin getirdiği manaya karışmak, bu mananın, bu cazibenin peşi sıra takılıp sonsuz festivallerde yankılanmak ne denli hasada ulaştırdı beni? Sıra sıra, kadem kadem,bade bade sizlere aktarıp bir hoş seda bırakmaya çalışayım usul usul…

       Biri Ecem…Anam…Ninem…Hayatını yılların süzgecinden geçirip  edebi bir kubbeye dönüştüren Ninem. Elindeki yeteneğini diliyle de belgeleyen, süsleyen ve yansıtan bir özce can…Kimi gün halı tezgahı başında hülyalarını nakşetmekten sonsuz bir zevk alan, kimi gün bu nakışlarını edebi kanatlarına vurup 10,11 köyün çevrelediği bir ufuk turunda mavi-beyaz renk aleminde uçan, kimi gün de  gümüş kemerinde parlayan seher vakti saflığını alıp muhataplarına yansıtan örnek…Ninem…çocukluğumu sulayan, baharımı süsleyen, duygumu besleyen ninem. Ekmek verirken tandır kokusunu, su içirirken bulak saflığını da yüreğime işleyen barlı...Özümü abad eden, gözümü ayan eden bir balacanlı…Ninem…Koyun sağarken maniyle, inek sağarken türküyle, kilim dokurken ülküyle yaşayan melekper. Adı Huri,bir de bizden olsun diye Gözel eklemişler. Olmuş Hurigözel. Adı gibi özü gözel…Sözü gözel…Yüzü gözel…Kuş kanadıma şifa, gönül bağıma revan olan ninem. Benim gözlerimi dünyaya açan ninem, ne yazık ki, Allahımın verdiği son nefesten sonra  ben senin gözlerini dünyaya kapatmak zorunda kaldım. Yatan yerin nur olsun!

      Diğeri Necla…Takma  adıyla Nazlıcan. Daha doğrusu kendisinin haberi olmadan benim koyduğum ad. Dilinin ve nağmesinin sökülünceye  kadarki adı. Mani  sandığını açıp da ses, söz  ve ezgi soluğunu yüreklerimize üflediğinde Necla olarak adı hafızalarımıza kazındı. Adı da siması da…Bin bir nazla, ricayla ağzından çıkan ilk mısralar onu  soluksuz bırakmıştı. Utanıyordu. Başındaki  pembemsi yazmanın  rengi  aydan arı, sudan duru yüzünün  rengiyle birleşmişti sanki. Yüzündeki bir güzellik sesinde bin güzelliğe dönüştü sonraları. Gönlü açıldı, kanatlandı ve bizleri pünhan pünhan bir alemin içine sürükledi. Bize yeten sedası da, nidası da güzeldi. Yıldızların bile donduğu gecelerde onun yüreklerimize koyduğu odla ısındık saatler boyunca. Yüreğimize akan sızım sızım sızıyı alıp güneşe tutan da oydu. Güneşin kıskanarak öpmek istediği göz de onundu, damla damla yüreğimize işleyen söz de onundu. Gözlerinde bir tılsımlı hikaye taşıyan emim kızı, şimdi hangi uzak iklimlerde, hangi yüreklere beni kadar ben düşürüyor bilemem ama bildiğim tek şey Nazlıcanın var olduğu, Gündoğdu’ya yar olduğu…Hep ezgilerinle yaşa güzel kardeşim. Ezgilerinle ve sezgilerinle!

      Dilerseniz  bu sevda meclisinde sözümüzü ve sırrımızı paylaşmak için  sevda türküleri ve gönül mahnılarından  bir  tutam  sunalım sizlere.

      Önce söz büyüklerin. Ninem açılış yapıyor. Geniş hikaye, mani ve türkü dağarcığından sadece biriyle hem de Aşık Şenlik’in “Letif Şah” hikayesinden bir deyişle, Türkün dünyadaki en zengin isim kültürü  hazinesine sahip olduğunu belgeler nitelikte. ”Kırk kızın” adını kırk maharetiyle sıralarken gökkuşağı ve renkli film sahnesi gibi canlı isimler geçiyor şölenle gözlerimizin önünden… Bir de özlemlerimizden…

 

 

Yığılımla seyrangaha çıkarlar.

Bugün oldu bayram günü kızların.

Sona teki nazlı cilve satarlar.

Serinde tamahı kanı kızların.

        

Canayır cismime salıp bir ataş.

Mehri, Hecer, Mine oluflar sırdaş.

Nargözel, Asuman, Melek bir gardaş.

Ağcakız’dı ürüşanı kızların.

 

Gülşah allanıp zülfü perişan.

Gülnaz’ın geddi gamet hürüşan.

Zöhre, Gilavatın, Zeynep, Zerrişan,

Narıncı, Gülgez’di donu kızların.

         

Gülüm, Nevreste’di taze nevcivan.

Dünya malı neyler Selmi’yi seven.

Tavız, Nezeket de,Telli, Şahrıban,

Gülbahar’dı gevherkanı kızların.

          

Gülen ile Döne çıkıp oyuna.

Men gurbanam Dilepruz’un boyuna.

Biri gelmez Tezegül’ün huyuna.

 

 

Salatın sallanı gezer bir teher.

Sayalı’nın koynu bezastan şeher.

Sarıtel’le Selminaz öter her seher.

Bülbül sedalıdı ünü kızların.

 

Mahıgül sineme çekipdi dağı.

Şemşinur sinesi behiştan bağı.

Yahşı’nın gözleri haramı yağı.

Bakışı mesteler meni kızdarın.

           

Nigar, Nezeket de benzer hanıma.

Bağdagül bacımdı,gelsin yanıma.

Hürü bir od saldı şirin canıma.

Yokumuş imanı dini kızların.

 

Letif kurban olsun mahcemalına.

Sürahı, gemeti, hattı halına.

Ala gözlü Mehriban’ın yoluna,

Tamam kurban olsun canı kızların.  

 

 

Yığılıp toplansa mini kızların.

 

Sıra Nazlıcan’da. Daha doğrusu Necla’da. Düz maniden cinasa, cinastan kaytarmalı türküye, oradan atışmalıya ve  farklı ölçülerdeki mani türlerine geçip gönül perdelerini bir bir açarken bizler de onunla  söz ritminin ve bu ritmin ulaştığı  mananın doruklarında kendimize yer kapmaya çalışıyoruz.

 

 

KAYTARMALI  TÜRKÜLER::

 AYNİM NURU (NURİ)

 Ekin ektim çöller

                          Aynim Nuru,

Yondurmazam ellere

                           Canım Nuru,

On beşinde yar sevdim

                           Aynim Nuru,

Sevdirmezem ellere

                          Canım Nuru.

 xxxx

 Ekin ektim gül bitti

                           Aynim Nuru,

Dalında bülbül öttü

                           Canım Nuru,

Ötme bülbülüm ötme

                            Aynim Nuru,

Yarim askere gitti

                            Canım Nuru.

 AMAN GÜZEL VAY VAY…

 

Dağları dağlasınlar

                          Aman güzel vay vay,

Görenler ağlasınlar

                          Canım güzel vay vay,

Yarimin mendiliyle

                           Aman güzel vay vay,

 

Yaramı bağlasınlar

                           Canım güzel vay vay…

 xxxx

 Dağları delemerem

                            Aman güzel vay vay,

Yanına gelemerem

                            Canım güzel vay vay,

Evde izinim var

                            Aman güzel vay vay,

İzinsiz gelemerem

                            Canım güzel vay vay…

 xxxx

 Karanfil ekilidir

                            Aman güzel vay vay,

Evleri sekilidir

                             Canım güzel vay vay,

Göz görüp,gönül sevip

                              Aman güzel vay vay,

Kim onun vekilidir?

                               Canım güzel vay vay…

 xxxx

 Bu dağlar ulu dağlar

                            Aman güzel vay vay,

Etrafı sulu dağlar

                            Canım güzel vay vay,

Men derdimi söylesem

                            Aman güzel vay vay,

Gök durur bulut ağlar

                            Canım güzel vay vay…

 

 

DÖN DÖN DÖNDÜREM YAR

 

İp attım acı kaldı

                   Dön dön döndürem yar,

Dalında gücü kaldı balam

                   İzin al gel ölem yar.

Yar evlendi men köçtüm

                   Dön dön dönderem yar,

Yürekte (ürekte) acı kaldı balam

 

Baca baca berhana

                   Dön dön döndürem yar,

 Bacada gül çalhala balam

                   İzin al gel ölem yar.

Meni yüngül (hafif) sayınan

                  Dön dön döndürem yar,

Kardeş geler yıkanar balam

                  İzin al gel ölem yar.

 xxxx

 Trenin önü çiçek

                  Dön dön döndürem yar,

Trenler geçmeyecek balam

                  İzin al gel ölem yar.

Beni alan yiğidim

                 Dön dön döndürem yar,

Sıgara içmeyecek balam

                  İzin al gel ölem yar.

 

ATIŞMA TÜRÜNDE MANİLER (Deyişler):

 

Hemen arka dolanır,

Çimen çarğa dolanır,

Aman

Kara yağız yar sevmiş,

Yavrum

Korka korka dolanır.

 xxxx

 Ay

Aşdı kız aşdı kız,

Aman

Mercimeyi daşdı kız,

Yavrum

Men seni alırım mı?

Aman

Yanı kırk oynaşdı kız.

 xxxx

 Ay

Hirli mirli oğlan,

Aman

Yakası kirli oğlan,

Yavrum

Ben sana gelirim mi?

Aman

Maymun suratlı oğlan.

 

xxxx

 Öküz öküzden yeke (büyük),

Öküzü çekin yüke,

Aman

Ben sana gelirim mi?

Yavrum

Alnı dik,burnu yeke.

 

DÜZ MANİ ÖRNEKLERİ

 Çak daşı çakmak daşı,           

Kardeşim asker başı,

Bezedim yola vurdum,

Allah olsun yoldaşı.

 xxxx

 Arazdan akmağım var,

Kızıldan çakmağım var,

Koy diyenler desinler,

Bir yare bakmağım var.

 xxxx

 Al almanın dördünü,

Sev yiğidin merdini,

Seversen bir güzel sev,

Çekme çirkin derdini.

 

xxxx

 Bahçelerde gül gabah(kabak),

Yayılır tabak tabak,

Sen şeker ol men kaymak,

Yiyelim sabah sabah

 xxxx

 Pencerede on kuruş,

Yarim gel mennen konuş,

Sakın sıgara içme,

Sıgara yetmiş kuruş.

 xxxx

 Fındık dalları gibi,

Boyun değer çınara,

Al meni kollarına,

Dön o yana bu yana.

 xxxx

 Yeleğimi çalhadım,

Serdim dere başına,

Mor çiçekli yeleğim,

Neler gettin başıma.

 xxxx

 Ben bir yeşil fenerim,

Hem yanar hem sönerim,

Yar nişanlı değilem,

Nerye olsa dönerem.

 xxxx

 Güvercin havadadır,

El vurma yuvadadır.

Bir elim yar koynunda,

Bir elim havadadır.

 xxxx

 Yük üstünde halıyam,

Halının hayalıyam,

Yüz kardeşim “can” dese,

El oğlunun payıyam.

 xxxx

 Oğlan sen oylu musan?

Sen çınar boylu musan?

Her gelen seni över,

Sen vezir oğlu musan?

 xxxx

 Altın saatın kolu,

Kimin var böyle yarı?

Yarıma kurban olsun,

Suhara(1)[†]küllü varı.

 xxxx

 İstanbul’a gaz yolla,

Kanadını yaz yolla.

Katip kurbanın olam,

Nişanlımı tez yolla.

 xxxx

 İstanbul buzun üste (üstünde),

Yıkıldım dizim üste.

O gelen benim yarim,

Koy gelsin gözüm üste.

 xxx

 Kaşların karasına,

Gül koymuş arasına.

Yara melhem diyeller,

Sinemin yarasına.

 xxxx

 İğne attım söğüde,

Yeni girdim öğüde.

Keten gömlek işledim,

Uzun boylu iğide (yiğide).

 xxxx

 Kapımızda kuyu var,

Ne serin de suyu var.

Olmuşam yar delisi,

Gören diyer “huyu” var.

 xxxx

 Ayna attım tarlaya,

Tarlaya da parlaya.

Oğlan kızın yanında,

Dumur dumur terleye.

 xxxx

 Pencerede tül perde,

Perdenin ucu yerde.

Ürek (yürek)oynan,can titrer,

Yarı gördüğüm yerde.

 xxxx

 Bulguru gaynadallar,

Sergiye yayladalar.

Uzak yere giden kızı,

Söyleder,ağladallar.

 xxxx

 Karanfilem biberem,

İçinizde dilberem.

Verin menim yarımı,

Nerye olsa giderem.

 xxxx

 Karanfil ekdim gamsız,

Yar elim gelmer sensiz.

Koynuna diken dolsun,

Nasıl yatarsen mensiz.

 xxxx

 Kapı dalı pusaram

                    nanay,

Yaprak kimi eserem

                      canım.

Deseler yarin geler

                      nanay,

Emlik[‡] kuzu keserem

                     canım.

 xxxx

 Derya kenarı kaya,

Cemalın benzer aya.

Mende de hal kalmadı,

Günleri saya saya.

 xxxx

 

Gidenin üçü gözel,

Dalında saçı gözel.

Saçı başını yesin,

Gece yatışı gözel.

 xxxx

 Sandık üstü bezerem,

Sandığa gül dizerem.

Garip elin oğluyam,

Gurbet elde gezerem.

 xxxx

 Bulağın başı gara (kara),

Dibinin daşı gara.

Ele bir yar sevmişem,

Gözü göy,gaşı gara.

 xxxx

 Göyde bulem seni,

Serem gurudem(kurutam) seni.

Ölem torpağa girem,

Belki unudem seni.

 xxxx

 Bacada duran bende,

Bir ayva gördüm sende.

Çok saralıp da solma,

Hiç meylim yokdu sende.

 xxxx

 Bacada duran oğlan,

Elinde Kur’an oğlan.

O Kur’an seni vursun,

Sözünden dönen oğlan.

 xxxx

 Gece çıktım hoyluya (avlu)

Sarıldım bir tavlıya(şişman)

Tavlı beyaz,men beyaz,

Mevlam onu bana yaz.

 xxxx

 İndim bulak başına,

Dalımı verdim daşına.

Selam verdim almadı,

Torpah onun başına.

 xxxx

 YEDEKLİ (ARTIK) MANİ

 Ayvanın altından geçtim,

Eğildim suyundan içtim,

Ben bu yere garip düştüm,

Garibem vatanım yoktur,

Yesirem (esirem) satanım yoktur,

Düşmüşem derin göllere,

Elimden tutanım yoktur.

 

DOKUZLU MANİ

 Çiğin çiğine verdiğim yar,

Çiğnine çuha saldığım yar.

Ayağının altı göy çimen,

Boyuna kurban olduğum yar.

 xxxx

 ÇOBANA MANİLER

 Çoban itin kudursun,

Arkaçında[§] su dursun.

Eğer meni almasan,

Seni ıldırım (yıldırım) vursun.

 ,xxxx

 Çoban çoluk değil mi?

Ardı yoluk değil mi?

Çobana kız vermeller,

Çoban iğit (yiğit) değil mi?

 xxxx

 Çoban koyuna gider,

Durar boyuna gider.

Çobanın hak toğlusu (1) 1(toklu)

Nişan toyuna gider.

 CİNASLI  MANİ

 O da senin,o da senin,

Düşünmüş oda senin,

Çok nazlanma sevdiğim,

Bir canım var o da senin.

 

Bir küçük örnek de Makbule yengemden. Sabır perdesini daha fazla kapalı tutamadı. Söz sözü çağırır misali aradan uzatıverdi içimizi ezen mısralarını.Davetsiz ve de teklifsiz…

 

Kar yağar bardan bardan,

Ay gülüm bu ellerde saralan canım,

Ne gelen var ne giden,

Sevdasız ellerde zar olan canım.

 

Bir son türkü… Mani ve türkü şöleni meclisimizin de en küçük üyesi olan Neriman’dan. Yumurtayı erken çatlatıp çıkan civciv gibi saf ve tiz sesiyle mani ve türkü  şölenine noktayı koyuyor. Neriman da Neriman’mış  ha!

 

ABUDEL

 Arpa ekdim leyene

                     Abutel,

Sümbül boyu eğene

                     Karagöz,

On iki kurban demişem

                     Abutel,

Eli elime değene

 

                      Karagöz.

 xxxx

 Ay suya giden ikidir

                       Abutel,

Kolum kalkmaz  yüküdür

                        Karagöz,

Allah meni su yarat

                        Abutel,

Su gızların yüküdür

                        Karagöz.

 

Önemli not: Bu derleme çalışmasının sahası: Ardahan ili, Çıldır ilçesi, Aşıkşenlik Kasabasıdır.

 

Kaynak kişiler: Hurigüzel Şafak, Necla Şafak (Gündoğdu)

Tarih: 1973 Ocak ve Şubat ayları.  C.Ş.

________________________________________

 

[*] Dürgeli:Toparlanmış,destelenmiş,sarılmış halde olan.

[†] Suhara:Şimdilerdeki Çıldır’a bağlı Aşıkşenlik kasabasının eski adı.

[‡] Emlik:Henüz annesinin sütünü emen kuzu.

[§] Arkaç:Koyun ve sığır gibi hayvan sürülerinin çoban gözetiminde geceleri dışarıda kaldıkları etrafı çevrili barınak.

1.Hak toklusu: Çobanların bir mevsim boyunca çalışmalarının karşılığı olarak hak ettikleri 1 yaşındaki erkek  kuzu