ÇILDIR EYALETİ VALİLERİ

      Çıldır ile çevresi, 1578 Yılı’nda Osmanlı egemenliği altına alınmıştır. Merkezi bugünkü ÇILDIR olmak üzere Çıldır Eyaleti kurulmuştur. Çıldır Beylerbeyiliği’nin Paşa Sancağı’nın bugünkü Çıldır olduğu; Osmanlı İmparatorluğu’nu kamusal (resmi) kaynaklarında belirtildiği gibi o günün çok saygın kişilikleri ile örgüt bakanlarının başyapıtlarınında da özellikle belirtilmiştir. Günümüzün çok saygın tarihçileri Ord. Prof. Dr. Yılmaz ÖZTUNA, Prof. Dr. Metin KUNT gibi daha birçok bilim adamı da Çıldır Eyaleti’nin başkentinin bugünkü Çıldır olduğunu önemle vurgulamışlardır.  Prof. Dr. Halil İNALCIK,  “Osmanlı İmparatorluğu Klâsik Çağ” adlı yapıtının 110. Sayfasında 1578 de ele geçirildiğinde bugünkü Çıldır’ın, hemen kurulan Çıldır Eyaleti’nin başkenti yapıldığını, bir çizelgede, öteki eyaletler ile başkentleriyle göstermiştir.*

Çıldır’ın merkezinde yapılan büyük savaştan sonra Ardahan’dan Ahıska’ya dek olan yerler alınmış; Osmanlı Ordusu, Hırtiz ile Ahılkelek‘i aldıktan sonra, doğrudan Tiflis üzerine yürümüştür**.

Ahıska, Padişah IV: Murad, Revan seferinden dönerken, Vezir Kenan Paşa ile Çıldır Beylerbeyi Sefer Paşa’ya bir bölük asker vererek Ahıska’yı 08.10.1635 günü aldırmıştır. Ahıska, 1638 Yılı’nda bağıtlanan Kasr-ı Şirin Anlaşmasıyla Osmanlı toprağı olabilmiştir.*** Ahıska, 1638’de kurulan Gürcistan Eyaleti’ne merkez yapılmıştır.**** Ahıska’nın bu durumu, Küçük Kaynarca Anlaşması’nın bağıtlandığı 21.07.1774 gününe dek sürmüştür. Söz konusu günden sonra Ahıska, bir sancak olarak, Merkezi bugünkü Çıldır olan Çıldır Eyaleti’ne bağlanmıştır.

Çıldır, 1578’den 1867 Yılı’na dek paşa sancağı değişmeksizin Osmanlı’nın önemli eyaletlerinden biri olmuştur.***** 1867 yılından sonra Sancağa dönüştürülerek Erzurum Vilayetine bağlanmıştır. Sancak statüsüne dönüştürülmesinin nedeni 1828–1829 Osmanlı-Rus Savaşı sonucunda Çıldır Eyaleti’nin topraklarının önemli bir bölümünün Rus egemenliği altına girmesidir. Rus saldırısına uğramayan topraklarının vergi gelirinin bir eyaletin vergi gelirine eşit olmamasıdır. Ahıska’nın da Rus egemenliğine girmesi sancak statüsüne dönüştürülmesinde etkili olmuştur.[i]

      Çıldır Zaferi`nden hemen sonra; Paşa Sancağı Çıldır olmak üzere 9 sancaklı Çıldır Eyaleti kurularak; Başbakanlık Osmanlı Arşivi’nde bulunan 262 Sayılı deftere yazılmıştır. Bu biçimde örgütlenen Çıldır Eyaleti Acara, Ardanuc, Arpalu, Aspanca, Hacrek, İmirho, Penek, Pertekrek, Çıldır sancaklarından oluşmaktaydı. Eyaletin ilk beylerbeyi Atabegli Mustafa (Minûçihr) Paşa oldu[ii]

   “Osmanlı İmparatorluğu’nun kuruluşundan Padişah 3.Murad dönemine değin Eyaletleri, Beylerbeyi sanı taşıyan paşalar yönetmiştir.

     11.08.1578’den 1867 Yılı’na değin merkezi bugünkü Çıldır olan Çıldır Eyalet Vali’liğine, yaklaşık üç yüz yıl boyunca çok değişik kaynaktan çok sayıda vali atanmıştır. Eyalet Valilerinin çok geniş yetkileri vardı.

    Eyalet Valisi olan Beylerbeyi, yönetsel kuruluş bölgesinde, padişahı temsil ediyor, Sadrazam yetkileri taşıyordu. Hem Vali hem de Komutan konumunda idi.”[iii]                    

ÇILDIR EYALETİ VALİLERİ[iv]

1 - İlk Çıldır Beylerbeyi Mustafa Paşa’dır.

Mustafa Paşa’nın Çıldır Eyalet Valiliği (1578–1582) Yılı’nın Aralık ayına dek sürmüştür.

2 - İkinci Olarak Çıldır Beylerbeyine Hüsrev Paşa Atanmıştır.

- 1582 yılı Aralık ayı ile 1585 Aralık ayı arasında Merkezi Çıldır olan Çıldır Beylerbeyliğini, daha önce Uzun Mehmet Paşa diye de anılan, Sadrazam Sokullu Mehmet Paşa’nın Kethüdalığını yapmış olan Hüsrev Paşa yürütmüştür.

3 – 1604 Yılında Merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valiliğine Karakaş Ahmed Paşa atandı.

Karakaş Ahmed Paşa bu görevi 1614 yılına dek sürdürmüştür.

4 – 1614 ile 1625 yılları arasında merkezi Çıldır olan Çıldır Valiliği görevini Mustafa Paşa yürütmüştür.

5 – 1625 yılından 1636 yılına değin Çıldır Beylerbeyliği görevinde Vezir Sefer Paşa bulunmuştur.

6 - Murtaza Paşa, Merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valiliği görevini 1636–1639 yılları arasında yapmıştır.

7 - 1639–1647 yılları arasında, Merkezi Çıldır olan Çıldır eyaleti Valisi Yusuf Paşa’dır.

8 – 1647-1659 yılları arasında Rüstem Paşa, Merkezi Çıldır olan Çıldır Beylerbeyliği görevi yapmıştır.

9 - Arslan Paşa,1659–1679 yılları arasında, ötekiler gibi merkezi bugünkü Çıldır olan Çıldır Eyalet Valiliği yapmıştır. Eşanda Kars Eyaletini de yönetti.

10 - Selim Paşa,1690–1701 yılları arasında merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valiliği yapmış olup, kendisi Arslan Paşa’nın oğludur.

11 – 1701–1737 yıllarında merkezi Çıldır olan Çıldır Eyaleti’ni İshak Paşa vezir sanıyla vali olarak yönetmiştir. 1744–1748 yıllarında yeniden vali olarak merkezi Çıldır olan Çıldır Eyaleti’ni yönetmiştir. Böylece tam kırk yıl Çıldır Eyaleti’ne valilik yapmıştır. Vezir İshak Paşa, Çıldır Valisi iken Tiflis Eyaleti’nin yönetimi de kendisine verilmiştir. Böylece İshak Paşa, her iki Eyaleti, Çıldır’dan yönetmiştir. İshak Paşa 100 yaşını geçtikten sonra ölmüştür.

12 – 1737-1744 yılları arasında merkezi Çıldır olan Çıldır Eyaleti’ni, İshak Paşa’nın oğlu Vezir Yusuf Paşa yönetmiştir.

13 – 1744–1748 yıllarında merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Vali’liğini yeniden Vezir İshak Paşa yapmıştır.

14 – 1749–1750 yılları arasında, merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valiliği görevini Sefer Paşa yerine getirmiştir.

15 – 1750–1759 Yılları arasında, merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valiliği’ni Vezir Ahmet Paşa yapmıştır.

16 – 1760 yılı ile 22 Nisan 1763 günü arasında merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valiliği’ne Vezir İbrahim Paşa atanmıştır.

17 – 22 Nisan 1763 günü ile 1767 yılı arasında, merkezi Çıldır olan Çıldır Eyaleti Valiliği’ni Vezir Hasan Paşa yürütmüştür.

18 – 1767 yılında Çıldır Eyalet Valiliği’ne, yeniden Vezir İbrahim Paşa atanmıştır.

19 – 1767–1777 yıllarında, merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valiliği görevini Numan Paşa yerine getirmiştir. Vezir Numan Paşa, Ahıska’da ki saktın (hain) başkaldırıyı, başarıyla bastırmıştır.

20 – 1777–1780 yılları arasında, merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valiliği’ni Vezir Hasan Paşazade yürütmüştür.

21 – 1780–1789 yıllarında merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valiliği’ni Vezir Süleyman Paşa yapmıştır.

22 – 1790 yılında merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valiliği’ne Vezir rütbesiyle İshak Paşa atanmış ise de, halkın bu paşayı istememesi üzerine, bu göreve Vezir Şerif Paşa getirilmiştir. Şerif Paşa, bu görevini 1797 yılına dek sürdürmüştür.

23 – 1797–1801 yılları arasında merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valiliği görevini Mehmet Sabit Paşa yerine getirmiştir.

24 – 1801 yılında, merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valiliği görevine Selim Paşa atanmıştır. Ancak, Vezir Selim Paşa’nın, halka çok kötü davranması nedeniyle, Padişah’ın buyruğu (fermanı) gereğince, Erzurum Valisi Pehlivan İbrahim Paşa’ca asılmıştır.

Daha sonra Merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valiliği’ne Vezir rütbesiyle Lütfullah Paşa atanmıştır.

25 - 1820 yılında, Merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valiliği’ne Vezir rütbesiyle Lütfullah Paşa atanmıştır.

26 - 1820 yılında merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valiliği’ne Vezir rütbesiyle Ali Paşa atanmış olup, Paşa’nın görevi 1829 yılına değin sürmüştür.

27 – 1839 yılında, merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valisi, Vezir Süleyman Paşa’dır.

28 - 1840-1855 yılları arasında, merkezi Çıldır olan Çıldır Eyalet Valilik görevini, Vezir Naim Paşa yerine getirmiştir. Vezir Naim Paşa 1853-1855 yıllarında Kars’ta yapılan Osmanlı-Rus savaşları sırasında, Çıldır Eyalet askerinin başında Kars’ın savunmasında savaşırken şehit düşmüştür.

       Naim Paşa’nın torunları, bugün Çıldır Nüfus Müdürlüğü Kütüğüne ABABAY soyadıyla yazılı bulunmaktadırlar.

29 – 1855–1867 yılları arasında merkezi Çıldır olan Çıldır Eyaleti Valiliği görevine Vezir Dede Bey Paşa atanmıştır. Dede Bey, yüz yaşının üstünde, Rus egemenliği altında Gürcü yönetimi sırasında 1910 yılında ölmüştür.

       Merkezi Çıldır olan Çıldır Eyaleti,1867 yılında merkezi Çıldır olan Çıldır Sancağına dönüştürüldüğünde de, bu sancağın başına yine Vezir Dede Bey atanmıştır.

        1867 yılında çıkartılan İller yasasıyla Çıldır Eyaleti ile Kars Eyaleti, sancağa dönüştürülerek Erzurum Vilayetine bağlanmışlardır.

      1877–1878 (93 Harbi) yılında, Çıldır, Kars ile birlikte Rus’lar tarafından ele geçirilir. 44 yıllık tutsaklık (esaretten) sonra, Büyük Atatürk’ün çabalarıyla “23.2.1921’de anayurda katılan Çıldır, 15. Kolordu Komutanı, Doğu Anadolu’dan sorumlu değerli komutan Kâzım KARABEKİR’in geçici Askeri Yönetimi’nce hemen ilçe olarak örgütlenir. 1921 Eylül’ünden günümüze dek kamusal yasal boyut kazanmış bir ilçe olarak günümüze dek gelir. Yasal düzenlemeler bu durumu kesinlikle ortaya koymaktadır.

      Çıldır, Eylül 1921’de bir ilçe olarak kamusal bir biçimde hemen Ardahan Sancağı’na bağlanmıştır.

       26.6.1926 günü Ardahan İlçe olur.

       Çıldır’da 26.6.1926’da bir ilçe olarak Kars’a bağlanmıştır.

       27.5.1992 günü TBMM’den, 3806 Sayılı On Üç İlçe İle İki İl Kurulmasına İlişkin Yasa çıkar. Yasa 3.6.1992 günü Kamusal Günce’de yayımlanarak yürürlüğe girer.

        3806 Sayılı Yasay’la Ardahan ile Iğdır adlarında iki il kurulmuştur.

Çıldır ilçesi’de Kars ilinden ayrılarak (03.06.1992 tarih ve 21247 mükerrer sayısı) yeni oluşturulan Ardahan İli’ne bağlanır[v].

       1950–1974 yılları arasında Çıldır Belediye Başkanlığı yapan Merhum Atif ABABAY’ın ve Av. Feridun ABABAY’ın (Maliye Hazine Avukatı) Büyük Dedesi Vezir Dede Bey adına Aşık Şenlik bir koşma yazar. Bu Koşma’yı Aşık Şenlik’in oğlu Aşık Kasım, Atıf ABABAY’a verir. Bu koşma Av.Feridun Ababay’ın 2000 tarihinde çıkan “Çıldır’ın Yönetsel Örgüt Süreci” adlı kitap da (s.401–402)  yayınlanmıştır.

     Âşık Şenlik, aşağıdaki Yasa-Tarih niteliğindeki yoğun bilgilerle oluşturduğu, yetkin, görkemli koşuğu (şiiri) nda Vezir Dede Bey’i tanıtmıştır.”

             DEDE BEY

Dede Bey, bir adaletli arslandır

Arş yüzünde bulutlardan pay çeker

Yeddi düvel tamam şeklin istiyor

Hırrat gelif gabağında boy çeker

Gavga günü çürük ölür sağ işler

Alametten zuhur eder çok işler

Galkan tutar, şimşir değer, ok işler

Böyle yiğit daha neden tay çeker

Giydirir çıplağa yedirir aca

Mevlam kısmet etsin gidecek hacca

Padişahlar bakar başında taca

Götürür kısmetin düğün toy çeker

Tarif desem hoş yaraşır destana

Bu cenk ile nuh tufanı sestene

Namert kullar möhnet ile istene

Zulümkârlar gazabından vay çeker

Canım kurban olsun böyle arslana

Bursa yastıkları PAŞA yaslana

Tavlasında kehlen atlar beslene

KENDİ VEZİR paşalarla tay çeker

Gonahsız yemeğe sürmez elini

Büyük küçük sayar gözler yolunu

Fakir fukaranın sorar halini

BEYZADEDİR aslı nesli soy çeker

Yığılıp Şenlik’in emel salihi

Aşk ehlinin böyle olur talihi

DEDE BEY’e kimin düşerse rahi (yolu)

Hafta eyler sene besler ay çeker[vi]